हिमाचलचे गद्दी ( धनगर)..!

हिमाचल प्रदेशातील नैसर्गिकरित्या वस्ती असलेल्या जमातींमध्ये, हिमाचलमधील गद्दी समाजाची लोकसंख्या मोठी आहे. गद्दी जमातीची वेगळी भाषा, संस्कृती, राहणीमान, चालीरीती आणि पेहराव यामुळे त्यांची वेगळी ओळख आहे. गद्दी समाजाने आपली जुनी संस्कृती आणि वारसा आजही जपला आहे.

गद्दी जमात बियास नदीच्या उत्तरेला बाह्य हिमालयात , हिमालयातील चंबा जिल्ह्याचा दक्षिण-पूर्व भाग, कांगडा जिल्ह्यातील कांगडा, नूरपूर आणि पालम तालुके आणि रावी नदीच्या पलीकडे काही भागात आढळते. त्यांचे अधिवास 1200-7500 मीटर उंचीपर्यंत आढळतात. असे दिसते की पूर्वी त्यांचे पूर्वज मैदानी प्रदेशात राहत होते आणि स्थलांतरित झाले होते. म्हणूनच हे लोक इतर जमातींपेक्षा खूप विकसित आहेत.

हिमाचल हे एक पौराणिक आणि ऐतिहासिक राज्य आहे. अनेक राजे आणि सम्राटांनी येथे राज्य केले. येथे अशी अनेक ठिकाणे आहेत जी अतिशय रोमांचक आणि लोकप्रिय आहेत. त्यात चंबा आणि कांगडा जिल्ह्यांचा समावेश होतो. ज्यामध्ये अद्वितीय प्रजाती राहतात. हिमाचलमध्ये नैसर्गिकरित्या वस्ती असलेल्या जमातींपैकी गद्दी जमातीची लोकसंख्या मोठी आहे. गद्दी जमातीची विशिष्ट भाषा, संस्कृती, राहणीमान, चालीरीती आणि पेहराव यामुळे स्वतःची वेगळी ओळख (गद्दीची परंपरा) आहे.

गद्दी जमात ही भारतातील सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध जमातींपैकी एक आहे. हे पशुपालक लोक सुरुवातीला उंच डोंगराळ भागात स्थायिक झाले, पण नंतर हळूहळू या लोकांनी धौलाधरच्या सपाट भागात, खोऱ्यात आणि सपाट भागातही वस्ती केली. सध्या या जमाती हिमाचल प्रदेशातील चंबा (गद्दी समाज) आणि कांगडा जिल्ह्यात स्थायिक आहेत. पालमपूर आणि धर्मशाळेसह अनेक शहरांमध्ये आजही अनेक गद्दी आपल्या कुटुंबासह राहतात.

गद्दीची जीवनशैली : 

गद्दी त्यांच्या साध्या जीवनशैलीसाठी ओळखले जातात. ते प्रेमळ आणि मृदुभाषी आहेत. गड्डी बहुतेक स्थानिक बोली बोलतात. गड्डी समाजात लग्नापूर्वी वधू-वरांच्या कुटुंबियांमध्ये लिखित करार असतो, ज्याला स्थानिक भाषेत लखनौत्री म्हणतात. समझोता झाल्यानंतर कोणीही विवाह सोहळा पुढे ढकलू शकत नाही. असे मानले जाते की, करारानंतर कोणत्याही कारणास्तव लग्न थांबवले तर कुटुंबीयांना भगवान भोले नाथांचा कोप सहन करावा लागतो.

नुआलाची शतकानुशतके जुनी परंपरा : 

गद्दी समाजातील लोकांमध्ये लहान-मोठ्या आनंदाच्या निमित्ताने नुआला आयोजित करण्याची परंपरा शतकानुशतके चालत आलेली आहे. नुआला ही शिवपूजेची अनोखी परंपरा मानली जाते. हे पारंपारिक गद्दी सांस्कृतिक उत्सवाचे प्रतीक देखील मानले जाते. विशेषत: मुलाच्या लग्नाच्या वेळी समाजात नुवाले आयोजित केले जातात. लग्नाच्या वेळी वराला भगवान शंकराचे रूप दिले जाते, ज्याला स्थानिक भाषेत जोगणू म्हणतात. आपल्या वेशभूषा आणि परंपरांमुळे या समाजाने देशभरात आपली वेगळी ओळख कायम ठेवली आहे. विशेषत: विवाहसोहळा आणि स्थानिक कार्यक्रमांमध्ये, समाजाच्या कला आणि संस्कृतीची झलक पाहण्याची संधी आहे.

गद्दी मूळाशी निगडीत आहे: पोशाख असो वा अन्न किंवा धर्म-कर्म असो, एकंदरीत गड्डीचे लोक आजही त्यांच्या इतिहासाशी जोडलेले आहेत. गद्दी जमातीतील पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही मेंढीच्या लोकर आणि बकरीच्या केसांपासून बनविलेले कानातले आणि कपडे घालतात. पुरुष गड्डी डोक्यावर पगडी घालतात, ज्याला ते सफा म्हणतात, आणि एक प्रकारचा चोला सोबत डोरा घालतात. गड्डी स्त्रिया लुणचडी घालतात आणि नाकावर नथ, कपाळावर टिका आणि डोक्यावर दुपट्टा घालतात.

कठीण भौगोलिक परिस्थितीतही ते जगण्यात पटाईत :

गद्दी समाजाचा मुख्य व्यवसाय मेंढीपालन आहे. या लोकांचे जीवन खूप कठीण आहे. उन्हाळ्यात हे लोक डोंगराकडे जातात. पावसाळ्यातही  मेंढरे पाळणारा गद्दी समाज डोंगरावरच राहतात. हिवाळा येताच हे गद्दी लोक आपल्या जनावरांसह मैदानी प्रदेशाकडे जातात. हे नृत्य विवाह, जत्रा-जत्रेत आणि समाजातील इतर उत्सवांमध्ये केले जाते, ज्यामध्ये पुरुष चोलू-दोरा आणि स्त्रिया लुआनचडी-डोरा घालून दागिने घालून नाचतात.

महादेव शिव हे गद्दींचे आराध्य दैवत : 

गद्दी समाजातील लोक हे भगवान भोलेनाथांचे अनुयायी मानले जातात. समाजाचे प्रत्येक शुभ कार्य भगवान शिवाशी जोडून केले जाते. स्थानिक भाषेत चंबा भरमौरचे गद्दी शिवाला धुडू नावाने हाक मारतात. भरमोरी कैलास हे मणिमहेश गद्दींचे पवित्र स्थान आहे.

निरागसता आणि साधेपणाची मूर्ती ही गद्दी समाजाची शान आहे. राज्यात केवळ दहा टक्के लोकसंख्या असूनही वीस विधानसभा मतदारसंघांची राजकीय समीकरणे बदलण्याची क्षमता या समाजात आहे. गद्दी समाजाने कष्टाच्या जोरावर प्रत्येक क्षेत्रात यशाची पताका रोवली, मस्तराम दलैल सांगत आहेत प्रगतीचा सारा प्रवास मध्यंतरी…

 

मेंढ्या -बकऱ्या पाळणारा गद्दी आता समृद्ध व्यावसायिक बनला आहे. राज्यातील 20 जिल्ह्यांतील निवडणूक निकालांवर समुदाय प्रभाव टाकू शकतो. या समाजातील अधिकारी प्रशासनाच्या उच्चपदावर विराजमान आहेत. केंद्रातील मोदी सरकारमध्ये या कुळातून बाहेर पडलेली व्यक्ती पीएमओमध्ये सल्लागार आहे. समाजातील अधिकारी गुजरातपासून राजस्थानपर्यंत उच्च पदांवर कार्यरत आहेत. चित्रपटसृष्टीत समाजाचा डंका वाजत आहे. बहुतेक हॉटेलवाले या कुटुंबातील लोक आहेत. ऊर्जा प्रकल्प आणि सफरचंदांनी त्यांच्या अर्थव्यवस्थेला पंख दिले आहेत. यावरून हिमाचल प्रदेशात गद्दी असण्याचा अर्थ काय, याचा अंदाज लावता येतो.

दहा टक्के लोकसंख्येमध्ये निवडणूक निकाल बदलण्याची ताकद

हिमाचल प्रदेशातील एकूण लोकसंख्येमध्ये या समाजातील लोकांचे राजकीय महत्त्वही वाढू लागले आहे. चंबा जिल्ह्यातील चार लाख आणि कांगडा खोऱ्यातील तीन लाख लोकांमध्ये २० मतदारसंघांचे निवडणूक निकाल उलटवण्याची ताकद आहे. याशिवाय समाजातील सुमारे ५० हजार लोक राज्याबाहेर साधनसंपन्न जीवन जगत आहेत. चंबा जिल्ह्यातील भरमौर आणि बनीखेत जिल्ह्यात १० टक्के लोकसंख्या समाजाची आहे. भाटियात आणि चंबा येथेही ९० टक्क्यांहून अधिक गद्दी समाजाचे वर्चस्व आहे. चुरा जिल्हा परिसरातही या समाजाचे वर्चस्व आहे. कांगडा जिल्ह्यातील बैजनाथ, पालमपूर, नगरोटा बागवान, धर्मशाला आणि नूरपूर भागात या समुदायाची संख्या इतरांपेक्षा जास्त आहे. त्याचप्रमाणे कांगडा, शाहपूर, जावळी आणि गंगाथमध्ये १५ टक्के लोकसंख्या या समाजाची आहे. कांगडा जिल्ह्यातील इतर जिल्ह्यांमध्येही या समाजाचा प्रवेश झपाट्याने वाढत आहे.

दुर्लक्षाचा बळी

समाजातील लोकांना आशियातील सर्वात मेहनती लोक मानले जाते. प्रामाणिक प्रतिमा हे या समाजाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य आहे. समाजाची संस्कृती आणि अतिथी देवो भवाची शैली अप्रतिम आहे. मात्र, पर्यटनाच्या दृष्टीकोनातून अतिशय देखणा भरमौर परिसर दुर्लक्षाचा बळी ठरला आहे. अमरनाथच्या तुलनेत मनीमहेश यात्रेला फारशा सुविधा मिळू शकल्या नाहीत. होळी-उतरला आणि कुवारसी-धर्मशाळा आणि होळी-चामुंडा बोगद्यांचे बांधकामही दाव्यांपुरते मर्यादित होते.

कठोर परिश्रम शैली

हिमवादळावर मात करण्यासाठी समाजाच्या मेहनती शैलीने आपली वेगळी ओळख निर्माण केली आहे. आताही 15 हजार फूट उंचीवर असलेल्या खिंडीच्या बर्फाच्या वादळाला टक्कर देण्याचा आत्मा या समाजात आहे. मात्र, मेंढी व्यवसायापासून फारकत घेत समाजातील लोक सफरचंद व्यवसायाकडे वळले आहेत. आदिवासींची मानसिकता आता शिक्षणाकडे वळत असून उच्च पदांची तळमळ आहे. गद्दीबहुल परिसराचे पर्यटनात मागासलेपणा आहे.

साधेपणा-निरागसता ओळख

साधेपणा आणि निरागसतेच्या प्रतिमेने समाजातील लोकांना विश्वासार्ह बनवले आहे. या भरवशामुळे समाजात समाजाचा शिरकाव वाढला आहे. प्रामाणिकपणा आणि मेहनतीने त्यांनी स्वत:ची ओळख निर्माण केली आहे. असे असतानाही गद्दीबहुल भागात विकासाची गरज आहे. या भागांना पर्यटन, रस्ते, शिक्षण, आरोग्य या सुविधा अद्याप मिळालेल्या नाहीत.

आरक्षणाने फारसा फरक पडत नाही

आरक्षणाचा फायदा आता फारसा फरक पडत नाही, कारण या प्रवर्गातील लोक सर्वसामान्य प्रवर्गातील विद्यार्थ्यांना तगडी स्पर्धा देत आहेत. आदिवासी भागाच्या विकासासाठी पैसाही निवडक भागांसाठी दिला जातो. समाजाने स्वबळावर आपली अर्थव्यवस्था मजबूत केली आहे. आपल्या कर्तृत्वाने तो उच्च पदावर पोहोचला आहे. सरकार आणि नेत्यांनी साथ दिली असती तर हा समाज ७० च्या दशकातच उठू शकला असता.

ठोस योजना नाहीत

समाजातील लोक मोठ्या पदावर आहेत. हॉटेल व्यवसायापासून ते चित्रपटसृष्टीपर्यंत त्यांनी आपले स्थान निर्माण केले आहे. विद्यार्थी संघटनांपासून ते राज्याच्या राजकारणापर्यंत समाजाने आपली उपस्थिती नोंदवली आहे. समाजात साधेपणा आणि प्रामाणिकपणा असलेल्या या समाजाची प्रतिमा आपली छाती रुंदावते. सिंहासनाधीन असलेल्या भागांसाठी सरकार ठोस योजना करू शकलेले नाही. अजूनही यासाठी इच्छाशक्तीचा अभाव दिसून येतो.

पहाडी मनुष्यला एसटीचा दर्जा 

स्वातंत्र्ययानंतर मागासलेल्या जातींची ओळख पटवण्यासाठी सर्व राज्यांकडून याद्या मागवण्यात आल्या होत्या. भरमौर येथे स्थायिक झालेल्या हिलमनचा या यादीत उल्लेख केवळ प्रमाणपत्र देण्याच्या उद्देशाने करण्यात आला होता. हिमाचलमधून पाठवलेल्या यादीत हिलमन (पहाडी माणूस) हे गद्दी समुदाय असे लिहिले आहे. या आधारावर भारत सरकारने १९५१ मध्ये या समाजाला आदिवासी दर्जा दिला. या आधारे समाजाला शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण देण्यात आले. त्यावेळी ही सुविधा चंबा-भरमौर या डोंगराळ प्रदेशात स्थायिक झालेल्या समाजातील लोकांनाच दिली जात होती. अटलबिहारी बाजपेयी सरकारमधील केंद्रीय मंत्री शांता कुमार यांनीही कांगडा येथे स्थायिक झालेल्या गद्दी समाजातील लोकांना हा दर्जा दिला. या आधारावर आता राज्यभरात स्थायिक झालेल्या समाजातील लोकांना आदिवासी दर्जा मिळाला असून, त्यांना शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण मिळाले आहे. या आधारे समाजातील लोक आयएएस, आयपीएस, एचपीएस, एचएएस आणि डॉक्टर-इंजिनीअर झाला आहे. सध्या केंद्र आणि राज्यातील जवळपास सर्वच विभाग आणि निमशासकीय विभागात लिपिकांपासून ते उच्चपदापर्यंत समाजातील लोक बसलेले आहेत.

राजकारणातही वेगळी स्थिती

या समाजाचे ठाकूर सिंह भरमौरी हे वीरभद्र सरकारच्या मंत्रिमंडळात वनमंत्री होते. चंबा सदरचे आमदार बीके चौहान, चुराहचे हंसराज आणि भाटियातचे आमदार जरीयाल हे गद्दी समाजाचे आहेत.  सरकारमध्ये मोठ्या प्रमाणात समाजाचे वर्चस्व राहिले आहे. मागील सरकारमध्ये किशन कपूर कॅबिनेट मंत्री होते जे आता लोकसभेत खासदार आहेत आणि पंडित तुलसी राम विधानसभेचे अध्यक्ष होते. समाजातील दुलो राम हे बैजनाथचे आमदार राहिले आहेत. याशिवाय मेजर ब्रिजलाल हे धर्मशाला विधानसभेतून दोनदा निवडून आले आहेत. या समाजातील त्रिलोक कपूर राष्ट्रीय राजकारणात सक्रिय आहेत. याशिवाय अनेक समाजाचे नेते विविध मंडळे आणि महामंडळांचे अध्यक्ष-उपाध्यक्ष आहेत.

जम्मू-काश्मीर विधानसभेतील कठुआ येथील गद्दी आमदार

जम्मू- काश्मीर विधानसभेत गद्दी समाजाच्या नेत्यांचे वलय वाढू लागले आहेत . या विधानसभेत पहिल्यांदाच कठुआ मतदारसंघातून गद्दी समुदयातील एक आमदार जिंकून जम्मू विधानसभेत पोहोचला आहे.

एक लाखापेक्षा जास्त दरडोई उत्पन्न

समाजातील लोकांचे दरडोई उत्पन्न एक लाखापेक्षा जास्त आहे. एका अंदाजानुसार समाजातील लोकांचे दरडोई उत्पन्न हिमाचलच्या एक लाख चार हजार ९४३ पेक्षा जास्त आहे. याचे प्रमुख कारण म्हणजे सफरचंद व्यवसाय. याशिवाय हॉटेल इंडस्ट्रीमध्येही समाजाने प्रवेश केला आहे. वनौषधींचा व्यवसाय झपाट्याने वाढला आहे.

मुस्लिम सिंहासन तुर्कीतून आले

सुलतानमहमूद गझनवीने इस्लाम धर्म स्वीकारला होता. भारताच्या आधुनिकीकरणात मुस्लिम गद्दींचे कौतुकास्पद योगदान आहे. काही इतिहासकारांचे मत आहे की भारतीय मुस्लिम सिंहासने तुर्कस्तानशी संबंधित आहेत आणि म्हणतात की ते महमूद गझनवी आपल्या सैनिकांच्या रूपात भारतात आले होते, ज्यांची स्थापना येथे झाली आणि ही जात सर्व भारतीय आणि परदेशी राज्यकर्त्यांचे राज्य होते. भारताची प्रत नेहमीच सेवायोग्य होती. स्वातंत्र्यापूर्वी पाकिस्तानातील सिंध आणि पश्चिम पंजाब या प्रत्येक प्रांतात गद्दी स्थायिक होते. 1947 मध्ये स्वातंत्र्यानंतर हरियाणा आणि दिल्लीतील मुस्लिम सिंहासनेही पाकिस्तानात गेली. हरियाणातील अंबाला आणि कर्नाल जिल्ह्यांतील गद्दी हे बहुतांशी शेतकरी होते, ते पाकिस्तानातही शेतकरी बनले. परंपरेच्या आधारे असे म्हटले जाते की, हरियाणातील गद्दी हे राजपूत (क्षत्रिय) होते. ज्यांचा सिंध प्रांतात गझनीच्या सुलतान महमूदने पराभव केला होता. जिथे त्यांची अनेक प्रजासत्ताकं होती. पराभवामुळे महमूद गझनीने त्याचे धर्मांतर करून इस्लाम धर्म स्वीकारला. मुस्लिम धर्म स्वीकारल्यानंतर ते मुस्लिम गद्दी म्हणून ओळखले जाऊ लागले. गद्दी आता पंजाबच्या मध्य आणि दक्षिणेकडील भाग, मुझफ्फरगड, आओंकारा, शेखपुरा, गुजरांवाला आणि नानकाना साहिब, विशेषत: गुजरांवाला, शेखपुरा, कोट अड्डू आणि कुंधाया शहरांमध्ये आढळतात. पंजाबमधील बहुतांश गड्डी आधुनिक सुविधा असलेल्या खेड्यांमध्ये राहतात, जेथे भारताप्रमाणे मोठ्या संख्येने सैन्य आणि पोलिस विभागात कार्यरत आहेत. ते त्यांच्या स्वतःच्या जाती गटात लग्न करतात आणि ते सुन्नी मुस्लिम आहेत, जे हरियाणवी, पंजाबी आणि उर्दू भाषा बोलतात. भारतातील राजस्थान आणि दिल्लीतून विस्थापित झालेल्या मुस्लिम सिंहासनांची स्थापना पाकिस्तानच्या सिंध, कराची, हैदराबाद आणि मीरपूर इत्यादी प्रांतांमध्ये झाली आहे. अड्डू आणि कुंधाया शहरात कोट आढळतात. पंजाबमधील बहुतांश गड्डी आधुनिक सुविधा असलेल्या खेड्यांमध्ये राहतात, जेथे भारताप्रमाणे मोठ्या संख्येने सैन्य आणि पोलिस विभागात कार्यरत आहेत. ते त्यांच्या स्वतःच्या जाती गटात लग्न करतात आणि ते सुन्नी मुस्लिम आहेत, जे हरियाणवी, पंजाबी आणि उर्दू भाषा बोलतात. भारतातील राजस्थान आणि दिल्लीतून विस्थापित झालेल्या मुस्लिम सिंहासनांची स्थापना पाकिस्तानच्या सिंध, कराची, हैदराबाद आणि मीरपूर इत्यादी प्रांतांमध्ये झाली आहे. अड्डू आणि कुंधाया शहरात कोट आढळतात. पंजाबमधील बहुतांश गड्डी आधुनिक सुविधा असलेल्या खेड्यांमध्ये राहतात, जेथे भारताप्रमाणे मोठ्या संख्येने सैन्य आणि पोलिस विभागात कार्यरत आहेत. ते त्यांच्या स्वतःच्या जाती गटात लग्न करतात आणि ते सुन्नी मुस्लिम आहेत, जे हरियाणवी, पंजाबी आणि उर्दू भाषा बोलतात. भारतातील राजस्थान आणि दिल्लीतून विस्थापित झालेल्या मुस्लिम सिंहासनांची स्थापना पाकिस्तानच्या सिंध, कराची, हैदराबाद आणि मीरपूर इत्यादी प्रांतांमध्ये झाली आहे.

पंतप्रधानांचे सल्लागार केसी कपूर

मुख्यमंत्रीप्रधान सचिवांच्या कार्यालयापासून ते सार्वजनिक बांधकाम विभागाच्या प्रधान सचिवांपर्यंत या समाजातील प्रशासकीय अधिकाऱ्यांचे वर्चस्व राहिले आहे. या समाजातील आयएएस अधिकारी केसी कपूर यांनाही गुजरात सरकारच्या अतिरिक्त मुख्य सचिव पदावरून निवृत्त झाल्यानंतर राज्य निवडणूक अधिकारी बनण्याचा मान मिळाला. सध्या त्यांची पंतप्रधान कार्यालयात सल्लागार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आहे. त्यांचे धाकटे भाऊ पीसी कपूर यांनी हिमाचल सरकारच्या अतिरिक्त मुख्य सचिव पदावरून निवृत्त होण्यापूर्वी बहुतेक खात्यांचा कार्यभार सांभाळला आहे. समाजाचे निवृत्त आयएएस अधिकारी भीमसेन हे हिमाचल प्रदेशचे पहिले राज्य मुख्य माहिती आयुक्त बनले आहेत. यापूर्वी ते सरकारमध्ये मुख्यमंत्र्यांचे प्रधान सचिव होते. त्यांचा मुलगा अरिजित सेन हिमाचल प्रदेश कॅडरचा आयपीएस अधिकारी आहे. या समाजाचे आयएएस अधिकारी ओंकार शर्मा त्यांच्या उल्लेखनीय सेवेमुळे चर्चेत आहेत. प्रधान सचिव ओंकार शर्मा यांच्याकडे सध्या अर्धा डझन महत्त्वाचे आहेत

उत्तराखंडपासून राजस्थानपर्यंत समाजाची ताकद

कम्युनिटी आयपीएस अधिकारी लोकेश्वर जरियाल हे उत्तराखंडमध्ये सेवा देत आहेत. याच समाजातील रामपाल हे राजस्थान सरकारमधून प्रधान मुख्य वनसंरक्षक म्हणून निवृत्त झाले आहेत. या समाजातील नंद लाल यांनी भारत सरकारच्या वित्त मंत्रालयातून आर्थिक सल्लागार म्हणून काम केले आहे.

जनक राज यांनी आपले नाव चमकवले न्यूरो सर्जन डॉ

याशिवाय भारतीय लष्करातील ब्रिगेडियरपासून कर्नलपर्यंत अनेक अधिकारी समाजाची छाती रुंदावत आहेत. न्यूरोसर्जन म्हणून राज्यभरात आपला ठसा उमटवणारे डॉ. जनक राज यांच्यासह अनेक डॉक्टर आयजीएमसी, टीएमसी आणि राज्यातील इतर रुग्णालयांमध्ये सेवा देत आहेत. मायेच्या नगरीत आपले कर्तृत्व सिद्ध करणाऱ्या गद्दी समाजातील चौकस भारद्वाज यांनी अनेक चित्रपटांचे दिग्दर्शन केले आहे. आता त्यांची ओळख एक कुशल चित्रपट निर्माता-दिग्दर्शक अशी झाली आहे.

परदेशातही विशेष प्रवेश

समाजाने सातासमुद्रापार आपले अस्तित्व निर्माण केले आहे. समाजाच्या गोटातून इंजिनिअर झालेले तरुण आता अमेरिका-जपानमध्ये आपल्या कंपन्या चालवत आहेत. मूळचे भरमौरचे, बैजनाथ भागातील दोन तरुण अभियंते परदेशात आपली कंपनी चालवत आहेत.

भरमौर येथील स्वातंत्र्यसैनिक धनी राम यांना कसे विसरावे

याशिवाय भरमौरचे धनीराम यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात आपली अनोखी छाप सोडली होती. वीरभद्र सरकारमधील पोलीस आणि प्रशासकीय सेवेतील समुदाय अधिकाऱ्यांची निष्ठा आणि प्रामाणिकपणा याचे उदाहरण आहे. वैद्यकीय क्षेत्रातही समाजातील अनेक डॉक्टर आपल्या सेवेने योगदान देत आहेत.

सफरचंदपेक्षा चांगली अर्थव्यवस्था

भरमौरचा मेंढी पाळणारा शेतकरी आता सफरचंदाचा मोठा व्यापारी बनला आहे. सध्या शिमला आणि कुल्लूनंतर भरमौरचे सफरचंद देशातील मंडईत पोहोचत आहे. कोट्यवधींच्या या व्यवसायामुळे या समाजाचा आर्थिक आणि सामाजिक प्रवेश मजबूत झाला आहे. त्याचप्रमाणे धर्मशाळा, मॅक्लॉडगंज आणि नड्डी येथील बहुतांश हॉटेलवाले हे सामुदायिक व्यापारी आहेत.

व्यवसायात स्पर्धा देणे

वनौषधींच्या व्यवसायात समाजातील व्यापारी पंजाबमधील व्यावसायिकांना तगडी स्पर्धा देत आहेत. त्यामुळे समाजातील व्यावसायिकांनीही व्यवसाय क्षेत्रात आपली खास ओळख निर्माण केली आहे.

मेंढीपालन व्यावसाय समुदायाचा कणा

मेंढीचा व्यवसाय या समाजाचा आहे. त्यामुळे गद्दी समाजातील विद्यार्थी आता उच्च शिक्षणासाठी चंदीगड-दिल्ली येथे जात आहेत. धर्मशाळा आणि हमीरपूरच्या शैक्षणिक संस्थांमध्ये या समाजातील विद्यार्थ्यांची संख्या सर्वाधिक आहे. अनुसूचित जमाती आरक्षणामुळे समाजाला दरवर्षी नोकऱ्यांची दारे खुली झाली आहेत. दरवर्षी अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय परीक्षांमध्ये समाजातील विद्यार्थ्यांना डझनभर जागा दिल्या जात आहेत. त्यामुळे इंजिनीअर आणि डॉक्टरांची फौजही वाढू लागली आहे.

लोकसंस्कृती आणि पेहराव

गद्दी समाजाची स्वतःची एक वेगळी लोकसंस्कृती आहे. विविध धार्मिक कार्यक्रमांचे गद्दी समाजात आयोजन केले जाते. नृत्य प्रकार वेगळा आहे. गद्दी समाजातील पुरुष व स्त्री चा पेहराव देखील आगळा वेगळा आहे. पर्यटनासाठी येथील लोकसंस्कृतीच्या पाऊलखुणा पेहराव आकर्षण ठरला आहे. नाकातील नत जिला आपण नथनी म्हणू ही खूप मोठी असून वेगळी असते. गद्दी समाज हा शिव पूजक आहे.

साडे सात टक्के आरक्षण आग्रही मागणी

हिमाचल प्रदेश गद्दी कल्याण बोर्डचे सदस्य मनोज कुमार यांनी सांगितले की, वर्ष 2003 मध्ये गद्दी समाजाला अनुसूचित जनजाति (जमाती) चा दर्जा दिला होता. या दरम्यान गद्दी समाजातील पोट समाज यात समावेश नव्हत्या. याचा येथील राजकीय पक्षाकडून लाभ उठवण्यात आला आणि समाजाचे खूप शोषण झाले. मनोज कुमार यांच्या म्हणण्यानुसार  कांगड़ा जिल्ह्यात  गद्दी समाजाची चार लाखहून अधिक लोकसंख्या आहे.  समाजाला अनुसूचित जमाती चा दर्जा मिळून १४ वर्ष होऊन गेलीत, परंतु केंद्र सरकारने समाजाला साडे सात टक्के आरक्षण देण्याची अधिसूचना आजपर्यंत काढण्यात आलेली नाही. राज्यातील  सरकार जनसंख्येचा हवाला देऊन फक्त पाच टक्के आरक्षण समाजाला देत आहे, त्यामुळे गद्दी समाजावर अन्याय ठरत आहे.  निवडणूक आयोगाकडे आगामी निवडणुकीत कांगडा जिल्ह्यात कमीत कमी दोन जागा राखीव ठेवण्याची विनंती केली आहे.  असे न झाल्यास समाजातील लोकांना विचार करावा लागेल.  लवकरच अमाजाची चिंतन बैठक प्रत्येक विधानसभा विधानसभा क्षेत्रात आयोजित करू. आपल्या अस्तित्वासाठी समाजाला लढण्यासाठी कोण भाग पाडत आहे? समाजाला छलणाऱ्या नेत्यांना बेदखल करू.

गद्दी समाजात १३ पोटजाती आढळतात. शासनाच्या यादीत ६ पोटजाती  नाहीत. ७ पोटजाती समावेश आहेत.  आता ६ पोटजाती शासकीय यादीत समावेश करावा यासाठी अनेक आंदोलने गद्दी समाज करत आहे.

परंतु मुघलांचे आक्रमण, अत्याचार यामुळे त्रस्त असल्याने संरक्षणासाठी डोंगराळ प्रदेशात गद्दी समाजाचा उगम झाला, याबाबत विद्वानांमध्ये बराच फरक आहे. काही विद्वान या शब्दाची उत्पत्ती 'डोंगरातील गवत' वरून मानतात, परंतु 'कायस्थ' नुसार 'गद्दी' हा शब्द संस्कृत भाषेतून आला आहे ज्याचा अर्थ 'मेंढपाळ' आहे आणि त्यांच्या खेडूत व्यवसायाच्या आधारावर त्यांना गड्डी असे म्हणतात. जाण्यासाठी

हवामान आणि वनस्पती

ज्या भागात गद्दी राहतात, त्यांच्या खोऱ्यांमध्ये कोरडे आणि उंच भागात उपध्रुवीय हवामान असते. हिवाळ्यात तापमान खूपच कमी असते. पावसाळा जून ते सप्टेंबर पर्यंत असतो. सप्टेंबरच्या मध्यापासून उंच भागात बर्फवृष्टी सुरू होते. म्हणूनच लोक हिवाळ्यात खालच्या भागात जातात. पाइन, देवदार, पाइन, लाकूड ही झाडे खालच्या उतारावर आढळतात. तुलनेने उंच डोंगर उतारावर, उन्हाळ्यात बर्फ वितळल्यावर काही गवत वाढतात. सर्वात उंच भाग नेहमी बर्फाने झाकलेले असतात.

आश्रय

गद्दी लोक दगड, पाटी, लाकूड आणि खाच यापासून घरे बांधतात. बहुतेक घरे दोन मजली आहेत. प्राणी आणि साधने जमिनीच्या भागात ठेवली जातात, तर वरच्या भागात राहतात. घरासमोर त्यांच्या कुलदैवताची मूर्ती बनवली जाते.

कपडे

हे लोक प्रामुख्याने मेंढीच्या लोकरीपासून बनवलेले कपडे वापरतात. महिला कपडे तयार करतात. थंडीपासून वाचण्यासाठी मेंढ्यांच्या कातडीपासून टोपी, शूज आणि पिशव्या बनवल्या जातात. त्यांनी शेळीच्या लोकरीपासून बनवलेले थोभी कपडे अतिशय सुंदर आहेत. स्त्रिया लोकरीचे घोंगडे विणण्यात खूप तरबेज असतात. पुरुष एक सैल-फिटिंग कुर्ता घालतात, जो कंबरेभोवती लोकरीच्या दोरीने बांधलेला असतो. डोक्यावर टोकदार टोपी घातली जाते जी कान झाकते. त्यांच्या कुर्त्यामध्ये लांब खिसे असतात ज्यात काही खाद्यपदार्थ, शस्त्रे आणि कोकरू ठेवता येतात. डोक्यावर फेटाही बांधला जातो. तो कानात सोन्याचे झुमके घालतो. कधीकधी पायात शूज घातले जातात. स्त्रिया 'चोलू' नावाचा लांब लोकरीचा गाऊन घालतात. आपल्या डोक्यावर एक चादर ठेवा. तिला दागिने घालण्याची खूप आवड आहे. ती तिच्या गळ्यात रंगीबेरंगी मोत्यांच्या माळा घालते. केसांना फुले बांधून लावण्याची शाकही आढळते.

जेवण

मेंढ्या आणि शेळ्यांपासून मिळणारे दूध आणि दही याशिवाय गहू, मका, बाजरी, ओट्स, कडधान्ये आणि बटाटे हे त्यांच्या आहाराचे मुख्य भाग आहेत. मेंढ्यांचे मांस आणि 'लुकरी' (लुगरी) नावाची खास वाइन सण आणि लग्नसमारंभात वापरली जाते. हे लोक स्वतः बार्ली, ओट्स आणि वनस्पतींच्या मुळांपासून अल्कोहोल तयार करतात. जंगलातून मिळणारा मधही वापरला जातो.

चालीरीती

आषाढ पौर्णिमेला ते त्यांच्या 'धन' (मेंढ्या-मेंढ्यांची) पूजा करतात. एका कुटुंबात एक धर्मोपदेशक आहे. हे लोक भूत आणि आत्म्यावरही विश्वास ठेवतात. त्यांच्या देवताही अनेक आहेत. सांसारिक व्याधींमुळे, ते एका किंवा दुसर्या देवतेवर असंतोष मानतात. गद्दी समाजात महिलांचे स्थान उच्च आहे. महिला घरातील अनेक महत्त्वाची कामे करतात. विवाह तारुण्यात होतो आणि मुला-मुलींच्या संमतीने होतो. बहुपत्नीत्व पुरुषांमध्ये देखील आढळते, तर महिला एकापेक्षा जास्त विवाह करू शकत नाहीत.

- आबासो पुकळे, मुंबई.